मागच्या महिन्यात गुगलला २० वर्षे पूर्ण झाली. या एक-दीड दशकात वाचणे, लिहिणे, पाहणे, ऐकणे या क्रियापदांसारखे अजून एक क्रियापद आपल्याला ऐकायला मिळते, ते म्हणजे गूगल करणे. अर्थात गूगलवर शोधणे. गूगल या कंपनीचं नाव माहित नसलेला एक साक्षर माणूस सापडणार नाही, अगदी असंच चित्र गूगलबद्दलचे आहे. आजच्या युगात गूगल म्हणजे एक माहितीचं भांडार आहे. कशाबद्दलही माहिती शोधायची असली की मग गूगल उघडा, अगदी इंटरनेट चालू आहे कि नाही हेही तपासण्यासाठीही लोक गूगलच उघडतात. एखादं ठिकाण शोधायचं असेल, मग गूगल मॅप्स वापरा. कोणतं पुस्तक मिळवायचं असेल तर गूगल बुक्स वापरा. ई-मेल खातं उघडायचं असेल गुगलचेच जीमेल वापरा. इंटरनेटवर एखादा फोटो शोधायचा असेल, गूगल इमेजेस वापरा. एखादा व्हिडीओ पाहायचा असेल, गूगलचेच यु-ट्यूब उघडा. आज गूगल म्हणजे साक्षर लोकांचा दैनंदिन जीवनाचा भाग होऊन बसला आहे. अशी सर्व माहिती पुरवत असताना गूगल आता मोबाईल फोन्स, टीव्ही, आणि इतर इलेक्ट्रॉनिक्स गॅजेट्सकडे वळलेले आहे. ऍपलशी स्पर्धा करणारी अँड्रॉईड ही मोबाईलची ऑपरेटिंग सिस्टम गूगलनेच बनवलेली आहे. अलीकडच्या आकडेवारीनुसार ऍपलचे मार्केटशेअर्स अँड्रॉईडवाले खाऊन टाकतील असे अंदाज आहेत. बऱ्याचजणांना गुगल ही एकच कंपनी एवढे अफाट काम कशी करू शकते, तिला उत्पन्न कसे मिळते असे नेहमी प्रश्न पडतात.
गुगलची सुरुवात १९९८ मध्ये लॅरी पेज आणि सर्गे ब्रिन या दोन तंत्रज्ञानाने झपाटलेल्या तरुणांनी केली. गुगलच नावं गणिताच्या गूगोल या शब्दावरून ठेवलेलं आहे. गूगोल म्हणजे एकावर शंबर शून्य. लॅरी पेज हा लहानपणापासूनच खूप खटपट करणारा मुलगा होता. तो लहान असताना त्याच्या मोठ्या भावानं त्याला स्क्रू ड्राईवर्सचा एक बॉक्स आणून दिला होता. त्याचा वापर करून पेजनं घरामधल्या अनेक वस्तूमधले स्क्रू काढून टाकले, त्यानंतर त्याला ते जोडता येईनात. साहजिक त्याचे आई-वडील त्याच्यावर तेव्हा खूप वैतागले होते. मोठा झाल्यावर 'मला ती सगळी यंत्रणा ठीकठाक करणं अशक्य होतं असं अजिबात नाही, पण मी फक्त ती दुरुस्त केली नाही एवढेच!' असं या प्रसंगाची आठवण निघाल्यावर पेज म्हणतो.
आपल्या वडिलांप्रमाणे पेजनं कॉम्पुटर सायन्समध्ये आपली पदवी पूर्ण केली. त्यानंतर तो स्टॅनफर्डमध्ये पुढचं शिक्षण घ्यायला गेला. पेजच्या म्हणण्यानुसार, त्या सुमारालाच आपण धंदा करायचा, नोकरी अजिबात करायची नाही असं पेजनं ठरवलं होतं. तो बारा वर्षाचा असल्यापासूनच भविष्यात आपण एखादी छोटी कंपनी टाकायची असं त्यानं ठरवलं होतं. पेजचा भाऊ पेजपेक्षा ९ वर्षांनी मोठा आहे. त्यावेळी तो सिलिकॉन व्हॅलीमधील एका कंपनीत काम करत होता. त्यामुळे पेजला या आयटी क्षेत्रातील थोडीफार माहिती होती. स्टॅनफर्डमध्ये असताना पेजनं 'ह्युमन- कॉम्पुटर इंटरऍक्शन ग्रुपम'ध्ये काम करायचं ठरवलं. माणूस जेव्हा कॉम्पुटरचा वापर करतो तेव्हा त्याला कोणकोणत्या अडचणी येतात, कॉम्पुटर आपल्याशी कशा प्रकारे सवांद साधावा असं माणसाला वाटतं, कॉम्पुटर वापरायचं काम अजून सोपं कसं करता येईल, असे सगळे विषय यात असतात. उदाहरणार्थ. एखाद्या माणसाने कॉम्पुटर वापरात असताना कसली तरी चूक केली असं समजू. तर अशा वेळी कॉम्पुटरनं ही चूक त्या माणसाच्या लक्ष्यात आणून दिली पाहिजे किंवा एखाद्याला इंटरनेटवर ठराविक माहिती शोधायची असेल तर त्यासाठी कॉम्पुटरने आपल्याला कश्या प्रकारचा स्क्रीन दाखवावा, कशी मदत करावी असं वाटतं या प्रकारच्या असंख्य गोष्टींचा अभ्यास पेज काम करत असलेल्या विभागात होत असे. याची सुरुवात डोनल्ड नॉर्मन या पूर्वी ऍपल कंपनीत काम केलेल्या तज्ञाच्या 'दी सायकॉलॉजी ऑफ एव्हरी डे थिंग्ज' या पुस्तकातून झाली. पेजला हे पुस्तक खूप आवडायचं. याशिवाय निकोलस तेस्ला या संशोधकाच्या चरीत्रांवरसुद्धा पेज भारावून गेला होता. तेस्लाने वीज, चूंबकत्व, बिनतारी संदेश वहन, विजेवर चालणारी उपकरनं यासंदर्भात अनेक शोध लावले होते. परंतु एडिसन, मार्कोनी अशा मंडळीना मिळालेली लोकप्रियता तेस्लाच्या वाट्याला आली नाही. म्हणून तेस्लाविषयी पेजला खूप वाईट वाटायचं. तेस्लाने खरं म्हणजे जग बदलून टाकणारी कामगिरी केली होती. त्याच्या शोधाचे व्यावसायीकरण करण्यासाठी आवश्यक असेलेली साधनं नव्हती, म्हणून असं घडलं, असं पेज आजही म्हणतो. मिशिगन विद्यापीठात शिकत असताना पेजनं तेव्हाच्या बसला कंटाळून विद्यार्थ्यांसाठी मोनोरेलच्या प्रकल्पाची आखणी केली होती. हा आपला प्रकल्प संबंधित लोक मान्य करत नाहीत म्हंटल्यावर पेज जाम वैतागला होता.
दुसऱ्या बाजूला सर्गे ब्रिन हा विद्यार्थी अतिशय हुशार होता. एकदा स्टॅनफर्ड विद्यापीठाची सहल सॅनफ्रान्सिस्कोला गेली. तेव्हा सर्गे ब्रिन हा विद्यार्थ्यांचा गाईड होता. अनेक गोष्टीची माहिती स्वतःकडे ठेवण्याची सर्गे ब्रिनला सवय होती, हाच त्याचा छंद होता. स्वतःकडच्या 'माहितीचा साठा' याबद्दल ब्रिनला प्रचंड महत्व वाटे, कुतूहल वाटे. या सहलीत ब्रिन आणि पेजची मैत्री झाली. आपल्या आवडणाऱ्या गोष्टी जवळपास सारख्याच आहे हे दोघांच्या लक्षात आलं. पुढे मैत्री आणखी घट्ट झाली. काही कारणास्तव ब्रिनचं कुटुंब रशियामधून अमेरिकेला स्थलांतरित झालं होतं. अमेरिकेत आल्यानंतर ब्रिन कुटुंबीयांचं सुरुवातीचं जीवन हलाखीचं होतं. ब्रिनचे वडील मेरीलँड विद्यापीठात नोकरीला होते.
ब्रिनचे वडील ब्रिनलाही शिकवायचे, त्यामुळे ब्रीनचा आत्मविश्वास खूप वाढला. आपल्या मुलाबद्दल ते जरा कडक वागत असत. त्यांना आपल्या मुलाने शिस्त मोड्लेलं अजिबात आवडत नसत. ब्रिनची आई नासामध्ये काम करायची. हुशार असेलेल्या ब्रिनने आपलं शिक्षण तिथेच तीन वर्षात पूर्ण केलं. वयाच्या १९ व्या वर्षी पीएचडी पूर्ण करण्यासाठी तो स्टॅनफर्डमध्ये आला. त्याला लहानपणापासून गणिताची खूप आवड होती. स्टॅनफर्डमध्ये तो पात्रता परीक्षा पटापट पास झाला. स्टॅनफर्ड हे जगाच्या अत्यंत चांगल्या समजल्या जाणाऱ्या विद्यापीठांपैकी एक आहे. अमेरिकेच्या कॅलिफोर्निया राज्यात तब्ब्ल ८१८० एकर पसरलेल्या या विद्यापीठात जवळ जवळ २००० प्राध्यापक शिकवतात. स्टॅनफर्डची स्थापना १८९१ साली झाली होती. या विद्यापीठाचं वैशिष्ट्य म्हणजे इथं संशोधन करण्यासाठी, तसंच विद्यार्थ्यांनी शिक्षण घेत असतानाच उद्योजक व्हावं यासाठी खूप प्रयत्न केले जातात, याच दृष्टीने शिकवले जाते. त्यामुळे सिलिकॉन व्हॅली या माहिती तंत्रज्ञानाशी संबधित कंपन्यांमधल्या बऱ्याच कंपन्या काढणारे लोक हे स्टॅनफर्ड विद्यापीठातून बाहेर पडलेले आहेत.
पेज आणि ब्रिनच्या काळातही विद्यापीठाच वातावरण अगदी मोकळढाकळं होतं. तिथले प्राध्यापक मुलांना प्रोत्साहित करत, त्यांचा आत्मविश्वास वाढवत असायचे . सगळ्या विद्यार्थ्यांचा सगळा वेळ संशोधन करण्यातच जात असे. त्यातही पेजची कल्पनाशक्ती आवाक्याबाहेरची. आपण एखादे सौरऊर्जेवर चालणारे पतंग बनवण्याचे संशोधन करत असल्याचे पेज अधूनमधून सारखं म्हणायचा. त्यावेळी www या शब्दाने वेबसाईट चालणे आणि इंटरनेट या गोष्टींनी धुमाकूळ घातला होता. टीम बर्न्स ली हा 'वर्ल्ड वाईड वेब'चा जनक समजला जातो. स्विझर्लंडमधल्या सर्न या जगप्रसिद्ध भौतिकशात्राशी संबंधित संशोधन केंद्रात काम करत असताना टीम बर्न्स लीला ही कल्पना सुचली. १९४५ साली व्हॅनेव्हर बुश याने जगातील सर्व कॉम्पुटरवरची माहिती जोडल्यानंतर एक प्रकारचा माहितीचा खजिनाच भेटेल याबद्दलचा शोधनिबंध लिहिला होता. यातूनच एक प्रकारच्या माहितीकडून दुसऱ्या प्रकारच्या माहितीपर्यंत पोहचता येईल अशी त्यामागची कल्पना होती. या सर्व प्लॅनला बुशनं 'मेमेक्स' असं नाव दिलं होतं. पुढे माऊसचा शोध लावणाऱ्या डग्लस एंगलबर्डने यावर थोडं काम पाहिलं, नंतर टेड नेल्सन या संशोधकाने 'हायपरटेक्स्ट' तंत्रज्ञानातील संकल्पनेचा शोध लावून हे काम पुढे चालवलं. परंतु, हे काम तो पूर्ण करू शकला नाही. वेगवेगळ्या कॉम्पुटरवरची विखुरलेली माहिती जर एकाच ठिकाणी मिळाली तर सर्वांनाच याचा खूप मोठा फायदा होईल असं बर्न्स लीच मत होतं. कारण www (वर्ल्ड वाईड वेब ) नावाच्या कॉम्पुटरच्या जाळ्यात अनेकांनी माहिती भरलेली असेन आणि या माहितीच्या खजिन्यावर तो ठाम होता.
सर्गे ब्रीनला डेटा मायनिंग या विषयात खूप रस होता. म्हणजेच मोठ्या प्रमाणातल्या माहितीतून काहीतरी गरजेचं काढून घेणे याच्यात त्याला आवड होती. ब्रिनने या तंत्रज्ञानाचा वापर एका मजेशीर युक्तीसाठी केला. ब्रिनने सिनेमा बघितला कि त्या सिनेमाला रेटिंग द्यायचा एक प्रोग्राम लिहिला, यातून लोकांनी बघितलेल्या सिनेमाचे मानांकन तपासायचा. यावरून स्वतः न बघितलेला सिनेमा कसा आहे हे त्याला समजत असत. त्याची राजीव मोटवानी या व्यक्तीशी स्टॅनफर्डमध्ये मैत्री झाली, संशोधनात ब्रिनला त्याने खूप मदत केली. पेजही संशोधनासाठी विषय शोधत होता, विचार करत होता. वेबसाईटला भेट देणाऱ्या लोकांकडून वेबसाईटबद्दलच्या प्रतिक्रया घ्यायचा आणि त्यालाही मानांकन द्यायचे असाच काहीसा पेजचा विचार चालू होता त्यातच त्याला हायपरलिंक (लिंक) संकल्पना आठवली. याचा वापर करून तो बरंच काही करू शकत होता हे त्याला जाणवत होतं.
या सर्व खाटाटोपात स्टॅनफर्डमध्ये लॅरी पेजची आणि सर्गे ब्रीन मैत्री आणखी होत गेली. पीएचडीसाठी दोघांनी आपला विषय 'वर्ल्ड वाईड वेब'च ठेवला. आणि सगळ्या वेबसाईट लिंक करण्याच्या अल्गोरिदमच्या शोधात ते दोघे काम करू लागले आणि त्या वेबसाईटच्या लोकप्रीयेतेवरूनच त्या साईटला रँकिंग दिलं जाईल, असं त्याचं उद्धिष्ट होतं. पुढचे ३-४ वर्षे दिवस-रात्र एक करत त्यांनी यावर खूप संशोधन केलं. १९९६ मध्ये त्यांना असा अल्गोरिदम मिळाला आणि पहिल्यांदा जे गुगल सर्च इंजिन म्हणून लॉंच झाले ते स्टॅनफर्ड विद्यापीठाच्या वेबसाईटवर आजही उपलब्ध आहे. या दोघांनी ४ सप्टेंबर १९९८ मध्ये मित्रांकडून, घरच्यांकडून आणि काही व्यवसायासाठी कर्ज देणाऱ्या संस्थाकडून १० लाख डॉलर्सचे कर्ज घेवून गुगल ही कंपनी स्थापन केली. गुगलच्या अगोदर सुरु झालेल्या याहू या कंपनीने काही काळ गुगलबरोबर भागीदारी केली, नंतर काही कारणास्तव फेब्रुवारी २००४ साली याहूने शेअर्स परत घेतले. या अगोदरच गूगलची माहिती व तंत्रज्ञानात नेट सेंटर, याहू डॉट कॉम , एमएसएन डॉट कॉम , गोटू डॉट कॉम अशा अनेक सर्च इंजिनशी स्पर्धा सुरु झाली होती. २००० सालापासून गुगल जाहिरातींवर पैसा कमवू लागली.
२००२ मध्ये गुगलने वेगवेगळ्या भाषांमध्ये बातम्या उपलब्ध करण्यासाठी गुगल न्यूज लॉंच केले. १ एप्रिल २००४ साली गुगलने मेलिंग सर्विस जीमेल लॉंच केली. २००५ मध्ये इंटरनेटवर नकाशामधून ठिकाण शोधण्यासाठी गुगल मॅप्स, गुगल अर्थ अशा अनेक सेवा सुरु केल्या. त्यावेळी युट्युब ही कंपनी १४ फेब्रुवारी २००५ ला सुरु झालेली होती, परंतु लगेच १३ नोव्हेंबर २००६ या दिवशी १.६५ अब्ज डॉलर्सला गुगलने युट्युबला खरेदी केलं. २००७ साली अँड्रॉइड मोबाईल सॉफ्टवेअर बनवणारी कंपनी विकत घेतली. अँड्रॉइड असणाऱ्या फोनमधील 'गुगल प्ले स्टोअर'मध्ये सर्व मोबाईल ऍप असतात. २ सप्टेंबर २००८ या दिवशी गुगल क्रोम नावाचा ब्राउजर गुगलने मार्केटमध्ये आणला. २०११ मध्ये मुख्य कार्यकारी अधिकारी म्हणून एरिक श्मिट यांना पायउतार केलं गेलं आणि लॅरी पेज स्वतः मुख्य कार्यकारी अधिकारी बनले. गुगलने आपल्या कार्यप्रणालीत वेळोवेळी अनेक बदल केले. आजच्या जगभरातल्या जवळजवळ १० स्मार्टफोनमधले ८ फोन अँड्रॉइडचे आहेत. २००६ मध्ये गुगलने ब्लॉग लिहिणारयांसाठी ब्लॉगर ही सेवा चालू केली. पुढे २०११मध्ये गुगलप्लस हे सोशल नेट्वर्किंग साईट चालू केली. यापूर्वी गुगलने ओर्कुट नावाची सोशल नेट्वर्किंग साईट लॉंच केली होती, परंतु सोशल नेट्वर्किंग साईटच्या स्पर्धेत ती टिकू शकली नाही आणि ३० सप्टेंबर २०१४ रोजी ती बंद करण्यात आली. २०१६ साली गुगलने स्मार्टफोन आणि इतर इलेक्ट्रोनिक गॅझेट्स निर्मितीतही पदार्पण केले. आज गुगल पिक्सेल स्मार्टफोन बाजारात उपलब्ध आहेत. गुगलने २०१२ साली अँड्रॉइडमध्ये गुगल असिस्टंट नावाच्या रोबोटची भर घातली, जो रोबोट आपण फोनवर विचारलेली माहिती पुरवतो. या व्यतिरिक्त आपले डॉक्युमेंट ठेवण्यासाठी गुगल डॉक्स, इंटरनेटवर फोटो शोधण्यासाठी गुगल इमेजेस, याबरोबरच आपले फोटो इंटरनेटवर ठेवण्यासाठी गुगल फोटोज, मजकूर एका भाषेमधून दुसऱ्या भाषेमध्ये भाषांतरित करण्यासाठी गुगल ट्रान्सलेटर अशा अनेक सेवा गूगलने कालांतराने सुरु केल्या. २०१७ मध्ये पैसे ट्रान्स्फर करण्यासाठी गुगलने 'तेज' हे मोबाईल ऍप मार्केटमध्ये आणले नंतर त्याचे नामांतर 'गुगल पे' असे झाले.
गुगल असिस्टंटचा सध्याचा वाढता वापर याबाबत सांगत असताना एका सभेमध्ये गुगलचे सध्याचे सिईवो सुंदर पिचाई यांनी गुगल 'आर्टीफिसिअल इंटीलिजन्स'वर सध्या भरपूर काम करत असून आर्टीफिसिअल इंटीलिजन्समध्ये भरपूर बदल आणणार आहे असे त्यांनी सांगितले आहे. गुगलबरोबर सध्या जगभरातल्या मोठ्या देशांच्या प्रयोगशाळाही काम करतात. उदा. नासा, नेशनल सायन्स फाउंडेशन, ई. गुगल फ्लायिंग कार्स, सौरउर्जेवर चालणारी इको-सायकल अशा अनेक प्रकल्पांवर गुगल काम करत आहे, ज्यामध्ये रोबोटिक्सचा देखील वापर केला गेला आहे. भविष्यात तंत्रज्ञानाचे असे अनेक आमूलाग्र बदल आणून गुगलकडून दुनिया आणखी बदलणार आहे यात शंका नाही. २०१८ च्या आकडेवारीनुसार गुगलमध्ये ८५००० कर्मचारी काम करतात. गुगलचे मुख्य कार्यालय मौटन व्हिव, कॅलिफोर्निया येथे आहे. सध्याच्या घडीला गुगल ही ८०० अब्ज डॉलर्सहून अधिक किमतीची कंपनी आहे.
Published in Masik Chaprak June, 2019. Pune.
इतर तंत्रज्ञान वापरणाऱ्या देशांच्या तुलनेत भारतात तसे ऍप्पलचे उत्पादने वापरणारे खूप कमी ग्राहक आहेत. कदाचित ही उत्पादने भारतीयांच्या दृष्टीने महाग आहेत, असेही यामागे कारण असेल. ऍप्पलचे मोबाईल - आई-फोन, आई-पॅड, आई-पॉड वापरणाऱ्या लोकांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन हा एक प्रतिष्टीत व्यक्ती म्हणून असतो. हे मला अनुभवायला मिळाले आहे. काही दिवसांपासून हे प्रमाण वाढत आहे. ऍप्पलच्या उत्पादनांच्या बाबतीत भारत तसा दुर्लक्षित होता म्हणायला हरकत नाही. ५ ऑकटोबर २०११ रोजी स्टीव्ह जॉब्ज हा ऍप्पलच्या संस्थापकाचं निधन झालं, परंतु इतर देशाप्रमाणे भारतही आपल्या जवळचा कोणीतरी गेला असे भावना व्यक्त करत होता. कारण काहीसे तसेच होते, स्टीव्ह जॉब्जने तंत्रज्ञान क्षेत्रात केलेले आमूलाग्र बदल जगाकडून कधीही न विसण्याजोगे आहेत. जणू तो एक जादूगार होता! स्टीव्ह जॉब्जचा प्रवास तसा खूप संघर्षमय होता. ऍप्पल कंपनी स्थापन करण्यापासून ते आपली सर्व उत्पादने लोकप्रिय करण्यापर्यंत स्टीव्ह जॉब्जच्या आयुष्यात खूप चढ-उतार आले. स्टीव्ह जॉब्जवर बरंच लिहिलं गेलं. त्यावर 'स्टीव्ह जॉब्ज' नावाचा सिनेमाही येऊन गेला. 
